به ‌مناسبت روز جهانی مبارزه با هپاتیت 2016/1395 سازمان جهانی بهداشت از مسئولان سیاسی، دست‌اندرکاران حوزه بهداشت و مردم درخواست کرده است: «هپاتیت را بشناسند و از همین امروز اقدام کنند.» استراتژی جدید سازمان جهانی بهداشت دربرگیرنده نخستین اهداف جهانی تعیین‌شده برای مبارزه با هپاتیت ویروسی است. این استراتژی کاهش 30درصدی موارد جدید ابتلا به هپاتیت B و C و کاهش 10درصدی مرگ‌و‌میر ناشی از آن را تا سال 1399/2020 شامل می‌شود.

هپاتیت التهابی در کبد است که در اکثر موارد به‌دلیل آلوده‌شدن به یک ویروس بروز می‌کند، اما در برخی موارد مصرف الکل یا مسومیت ناشی از مصرف برخی داروها یا تماس با محصولات شیمیایی نیز زمینه ابتلا به این بیماری را فراهم می‌کنند. علائم هپاتیت در افراد مختلف متفاوت است و به علت آن بستگی دارد. برخی از انواع هپاتیت به تخریب بخشی از کبد منجر می‌شوند. اکثر هپاتیت‌ها به‌خودی‌خود فروکش می‌کنند، اما گاهی بیماری به‌مدت چندین‌ماه ادامه می‌یابد و اگر این مدت به بیش از 6 ماه برسد، بیماری در رده بیماری‌های مزمن قرار می‌گیرد.

کبد، عضوی حیاتی

کبد یکی از بزرگ‌ترین اندام‌های داخلی بدن است. وزن این عضو که در قسمت راست زیر قفسه سینه قرار دارد، در افراد بزرگسال به 1 تا 1/5کیلوگرم می‌رسد. وظیفه کبد تبدیل و ذخیره‌سازی بخشی از موادمغذی رسیده از روده‌هاست که در مواقع لازم به مصرف بدن می‌رسند. این اندام حیاتی همچنین به ثابت نگه‌داشتن قندخون کمک می‌کند. ترکیبات سمی موجود در الکل، مواد مخدر و برخی داروها نیز از کبد عبور می‌کنند، در آنجا تجزیه شده و به‌کمک صفرا مجددا به روده فرستاده می‌شوند یا به خون برگشت داده شده و ازطریق کلیه‌ها با ادرار دفع می‌شوند.

انواع هپاتیت

هپاتیت‌ها به دو گروه عمده هپاتیت‌های ویروسی و هپاتیت‌های غیرویروسی تقسیم می‌شوند. نوع اول که منشای ویروسی دارد، گونه‌های مختلفی را شامل می‌شود. در کشورهای توسعه‌یافته گونه‌های ویروسی A، B و C موجب ابتلا به حدود 90درصد موارد هپاتیت حاد می‌شوند. ویروس‌های هپاتیت D، E و G نیز باعث بروز هپاتیت می‌شوند. نوع غیرویروسی اساسا به‌دلیل قرارگرفتن کبد در معرض جذب ترکیبات سمی ازطریق مصرف الکل، ترکیباتی شیمیایی و غیره بروز می‌کند. هپاتیت غیرویروسی همچنین می‌تواند نتیجه بیماری‌های کبدی مانند کبدچرب و هپاتیت خودایمنی باشد .

هپاتیت در جهان

در کشور کانادا هپاتیت C شایع‌ترین نوع هپاتیت است که سالانه از 100هزار نفر 45نفر را مبتلا می‌کند. از همین جمعیت حدود 3 نفر به هپاتیت B و 1/5 نفر به هپاتیت A مبتلا می‌شوند. هپاتیت A در آفریقا و برخی از کشورهای آمریکای جنوبی و آسیایی رواج دارد، البته همین مسئله درباره هپاتیت B نیز صدق می‌کند. در اکثر کشورهای آفریقای جنوبی و آسیایی 8 تا 10 درصد از جمعیت حامل ویروس هپاتیت B هستند و این بیماری یکی از عوامل اصلی مرگ‌ومیر بزرگسالان (به‌دلیل ابتلا به سرطان کبد و سیروز کبدی) تلقی می‌شود. در آفریقا بیش از 5‌درصد جمعیت به این بیماری مبتلا هستند.

هپاتیت A؛ کم‌خطرترین

هپاتیت A کم‌خطرترین نوع هپاتیت ویروسی است و بدن معمولا در عرض چند هفته با آن مقابله می‌کند. ویروس هپاتیت A ازطریق مصرف آب یا مواد غذایی آلوده منتقل می‌شود. این ویروس در مدفوع فرد مبتلا وجود دارد و ممکن است غذا، آب یا دستان فرد دیگری را آلوده کند. مواد غذایی خام یا خوب‌پخته‌نشده و صدف‌های خوراکی پرورش‌یافته در آب‌های آلوده به فاضلاب نیز از عوامل انتقال بیماری هستند. خطر ابتلا به این بیماری در کشورهایی که از نظر بهداشتی در شرایط نامطلوبی قرار دارند بالاست و کودکان بیشترین قربانیان این ویروس محسوب می‌شوند. مناطقی که بیشتر با این هپاتیت درگیر هستند عبارت‌اند از مکزیک، آمریکای مرکزی، آمریکای جنوبی، اکثر مناطق حوزه کارائیب، کشورهای آسیایی (به غیر از ژاپن)، اروپای شرقی، خاورمیانه، آفریقا و برخی از مناطق روستایی و دورافتاده آمریکای شمالی. خوشبختانه واکسن ویروس هپاتیت A راهی برای پیشگیری از ابتلا محسوب می‌شود.

 هپاتیت B؛ مرگبارترین

هپاتیت B رایج‌ترین و مرگبارترین نوع هپاتیت در جهان است و مردان را پنج‌برابر بیشتر از زنان مبتلا می‌کند. ویروس هپاتیت B ازطریق روابط جنسی (مایع منی و دیگر مایعات بیولوژیکی حاوی این ویروس هستند) و خون انتقال پیدا می‌کند و سرعت انتقال آن 50 تا 100برابر بیشتر از ویروس ایدز است. استفاده از سرنگ آلوده یکی از راه‌های شایع انتقال این بیماری محسوب می‌شود. اکثر افراد مبتلا به‌طور کامل با بیماری مقابله می‌کنند، اما حدود 5درصد افراد به‌صورت مزمن آلوده شده و «حامل» ویروس نامیده می‌شوند. حامل‌ها علامت خاصی ندارند، اما در معرض ابتلا به سیروز یا سرطان کبد قرار دارند که جزو بیماری‌های کشنده محسوب می‌شوند. متاسفانه حین زایمان نیز مادر حامل ویروس را به فرزندش انتقال می‌دهد. سال 1361/1982 واکسن هپاتیت B کشف شد و از آن‌زمان تاکنون استفاده می‌شود.

هپاتیت C؛ موذی‌ترین

این نوع هپاتیت موذی‌ترین نوع هپاتیت است، چون ویروس آن مقاوم می‌شود. حدود 80درصد موارد به هپاتیت C مزمن مربوط می‌شوند. کشف این بیماری به سال 1368/1989 بازمی‌گردد و ویروس آن اغلب ازطریق تماس مستقیم با خون فرد آلوده به‌خصوص ازطریق استفاده از سرنگ آلوده مشترک بین افراد معتاد و تزریق خون آلوده انتقال می‌یابد. این ویروس می‌تواند به‌صورت نادر ازطریق تماس جنسی کنترل‌نشده با فرد آلوده انتقال یابد. هپاتیت C نخستین علت پیوند کبد در جهان بود و متاسفانه تاکنون واکسنی برای آن کشف نشده است.

عوارض ناشی از هپاتیت

همان‌طورکه پیشتر گفته شد، هپاتیت تشخیص‌داده‌نشده یا درمان‌نشده باعث ایجاد عوارضی جدی مانند هپاتیت مزمن، سیروز و سرطان کبد می‌شود. در 75درصد موارد اگر هپاتیت B و C بعد از 6ماه درمان نشوند مزمن خواهند شد. 20 تا 25درصد موارد هپاتیت مزمن که به‌طور کامل تحت درمان قرار نمی‌گیرند تبدیل به سیروز شده و در نهایت به سرطان کبد منجر می‌شوند.

علائم هپاتیت

در برخی افراد حتی بعد از ابتلا به ویروس نیز علائمی بروز نمی‌کند، به‌خصوص در 60درصد موارد مربوط به هپاتیت B و C و در کودکان، اما به‌طورکلی از علائم شایع آن می‌توان به تب یا تعریق در پایان روز، بی‌اشتهایی و لاغری، خستگی، دردهای مفصلی، دل‌درد در ناحیه راست شکم، حالت تهوع، اسهال، ادرار تیره‌رنگ (به‌رنگ چای) و زردی پوست و سفیدی چشم‌ها اشاره کرد.

چه افرادی بیشتر در معرض خطر هستند؟

افرادی که مشاغل مربوط به بهداشت و سلامت داشته و به‌طور مرتب با خون، سوزن، اشیای برنده و مشتقات خون (که می‌تواند آلوده باشد) سروکار دارند، بیشتر در معرض ابتلا به هپاتیت هستند. همچنین خطر ابتلا به هپاتیت در افرادی که با مواد غذایی یا مایعات مشکوک به آلودگی با ویروس هپاتیت A در تماس‌اند بیشتر است. افرادی که تحت درمان همودیالیز قرار دارند، نوزادان متولدشده از مادر آلوده به هپاتیت B یا C و مبتلایان به بیماری‌های کبدی نیز از قربانیان اصلی این بیماری محسوب می‌شوند. خالکوبی، پیرسینگ یا سوراخ‌کردن بدن نیز زمینه ابتلا به هپاتیت B و C را فراهم می‌کند. علاوه‌براین افرادی که با سوزن‌هایی که استریل نشده‌اند یا بادقت استریل نشده‌اند طب سوزنی انجام می‌دهند نیز در معرض این بیماری قرار می‌گیرند.

روش‌های پیشگیری از هپاتیت A

اگر قصد مسافرت به مناطقی را دارید که هپاتیت A در آن شیوه دارد، حتما 2 تا 3ماه قبل از عزیمت با پزشک مشورت کنید تا اطلاعات کافی را در اختیارتان قرار دهد. در سفر حتی برای مسواک‌زدن نیز از آب معدنی استفاده کنید و داخل نوشیدنی‌تان یخ نیاندازید. آب شیر را قبل از مصرف به‌مدت پنج‌دقیقه بجوشانید تا استرلیزه شود. از مصرف صدف‌های خوراکی و مواد غذایی خام حتی اگر به‌خوبی شسته شده باشند بپرهیزید. اگر بدنتان زخمی شد، از شست‌وشوی آن با آب شیر خودداری کرده و از مواد ضدعفونی‌کننده استفاده کنید. از روابط جنسی پرخطر دور باشید و از روش‌های محافظتی مناسب استفاده کنید. واکسیناسیون یکی از روش‌های مناسب برای پیشگیری و مقابله با این هپاتیت است. واکسن هپاتیت A، چهارهفته بعد از تزریق ایجاد ایمنی می‌کند و بیش از 95درصد مؤثر است.

اگر خودتان به این ویروس آلوده شده‌اید یا با فرد آلوده‌ای زندگی می‌کنید حتما دست‌هایتان را بعد از رفتن به دستشویی به‌دقت شست‌وشو دهید و از دستمالی‌کردن مواد غذایی و خوردن آن‌ها قبل از شست‌وشوی کامل دست‌ها خودداری کنید.

پیشگیری از هپاتیت B و C

از روابط جنسی پرخطر دور باشید و حتما از روش‌های محافظتی استفاده کنید. قبل از دست‌زدن به خون هر فردی از دستکش استفاده کنید به‌خصوص اگر در بیمارستان یا مراکز درمانی کار می‌کنید. هرگز از ریش‌تراش یا مسواک شخص دیگر استفاده نکنید. اگر خالکوبی یا پیرسینگ انجام می‌دهید مطمئن باشید این کار در محیطی بهداشتی و با ابزار استریل و یک‌بارمصرف انجام می‌شود. از سرنگ یا سوزن مشترک استفاده نکنید. برای هپاتیت C واکسنی وجود ندارد، اما واکسیناسیون هپاتیت B روشی برای پیشگیری از آن محسوب می‌شود. واکسیناسیون کودکان از 9 تا 10سالگی و همچنین افرادی که بیشتر در معرض خطر قرار دارند مانند پرستارها و غیره الزامی است. واکسیناسیون افرادی که از بیماری مزمن کبد رنج می‌برند، باعث کاهش خطر ابتلا به این ویروس می‌شود. اگر با فرد آلوده زندگی می‌کنید از تماس با هر شی خونی مانند دستمال، سوزن، نخ دندان، پانسمان و غیره خودداری کنید. یادتان باشد تماس ساده با فرد آلوده (به شرط آنکه تماسی با زخم نباشد)، سرفه، عطسه، بوسیدن، تماس با تعریق فرد، تماس با لوازمی مانند بشقاب و غیره خطری برای انتقال این ویروس‌ها محسوب نمی‌شوند.

روش‌های درمانی

هپاتیت A

معمولا بدن انسان قادر است به تنهایی با ویروس هپاتیت A مقابله کند، بنابراین به درمان دارویی نیازی نیست و استراحت و تغذیه مناسب توصیه می‌شود. علائم این بیماری بعد از 4 تا 6 هفته از بین می‌رود.

هپاتیت B

در 95درصد موارد ویروس هپاتیت B مانند هپاتیت A به‌خودی‌خود و بدون درمان از بین می‌رود، اما اگر ویروس بیش از 6ماه در بدن بماند به این معناست که بدن نمی‌توانسته آن را دفع کند و بیماری مزمن شده است. در این‌صورت به درمان دارویی با داروهای ضدویروس نیاز است. اگر کبد در اثر این ویروس آسیب شدیدی دیده باشد پیوند کبد گزینه درمانی مناسبی است.

هپاتیت C

برای مقابله با هپاتیت C نیز از داروهای ضدویروس استفاده می‌شود. این داروها معمولا ویروس را در عرض 24 تا 48 هفته دفع می‌کنند و به‌گفته سازمان جهانی بهداشت حدود 30 تا 50‌درصد موثرند. اگر آسیب واردشده به کبد شدید باشد پیوند کبد انجام می‌شود، اما در این نوع هپاتیت معمولا بعد از پیوند نیز درمان را با داروهای ضدویروسی ادامه پیدا می‌دهند، زیرا احتمال عفونت کبد جدید نیز وجود دارد.

آمارهای جهانی چه می‌گویند؟

برحسب آمارهای جهانی حدود 400میلیون نفر در سرتاسر جهان به هپاتیت‌های ویروسی مبتلا هستند و سالانه 1/4میلیون نفر جان خود را در اثر ابتلا به هپاتیت B و C از دست می‌دهند. گفته می‌شود فقط 5درصد افراد حامل هپاتیت‌های مزمن از بیماری خود آگاه هستند و کمتر از 1درصد به درمان‌های لازم دسترسی دارند. این درحالی‌ است که 95درصد افراد از بیماری خود اطلاعی ندارند و این یعنی خطر ابتلا به هپاتیت برای همه افراد وجود دارد و باید مراقب بود. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است سالانه 1/4میلیون مورد جدید ابتلا به هپاتیت A ثبت می‌شود. 150میلیون نفر حامل عفونت مزمن هپاتیت C بوده و 240میلیون نفر از هپاتیت B رنج می‌برند.

وضعیت هپاتیت در ایران

دکتر سید موید علویان، فوق تخصص گوارش و کبد و رییس شبکه هپاتیت کشور، در گفت‌وگو با خبرنگار «دانشمند» درباره وضعیت هپاتیت در ایران گفت: «همه‌ساله روز جهانی هپاتیت به‌منظور بالابردن حساسیت جامعه و مسئولان در جهان برگزار می‌شود تا آموزش‌های لازم در جامعه ارائه شود. از نظر رتبه‌بندی جهانی شیوع هپاتیت B را به کم، متوسط و بالا تقسیم بندی می‌کنند. ایران از گذشته جزو مناطق شیوع متوسط بوده و بین 2 تا 5درصد مردم جامعه به این نوع هپاتیت مبتلا بوده‌اند، اما در سال‌های اخیر به‌دلیل واکسیناسیون نوزادان که از سال 1373 در کشور انجام می‌شود، واکسیناسیون افراد پرخطر، پزشکان و پرستاران و افرادی که در معرض خطر قرار دارند و همچنین واکسیناسیون بزرگسالان متولدین ۶۹، ۶۸، ۶۷ و ۷۰ درحال‌حاضر شیوع هپاتیت B در کشور به زیر 2درصد کاهش پیدا کرده و در برخی استان‌ها به کمتر از 1درصد رسیده است.»

دکتر علویان ضمن ابراز رضایت از تاثیرگذاری واکسیناسیون در به‌حداقل‌رسیدن شیوع هپاتیت در جمعیت زیر 26سال کشور، هشدار داد نباید از وجود یک‌میلیون و‌400‌هزار نفر جمعیت مبتلا به هپاتیت B در کشور غافل بود، زیرا اکثر این افراد ناشناخته هستند و لازم است این افراد شناسایی‌شده و در صورت نیاز تحت‌درمان قرار بگیرند. به‌گفته رییس شبکه هپاتیت ایران، دانش فنی تشخیص و درمان و داروهای موجود در ایران کاملا بومی شده است و براساس پروتکل مراکز علمی کشور با وزارت کشور درحال انجام است. علویان آمار هپاتیت C در ایران را زیر 0/5درصد اعلام کرد و گفت: «خوشبختانه ایران در منطقه خاورمیانه کمترین‌ترین شیوع را دارد. این درحالی است که کشورهای همسایه مانند پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و عراق آماری بالای 5درصد و مصر در منطقه خاورمیانه شیوع بالای 10درصد دارد.»

رییس شبکه هپاتیت کشور با اشاره به اینکه افراد مبتلا به هپاتیت C کشور را بیشتر افراد هموفیلی، تالاسمی و دیالیزی تشکیل می‌دهند، گفت: «خوشبختانه طی هشت‌سال گذشته بیش از 8هزار نفر از این بیماران در شبکه هپاتیت شناسایی و درمان شده‌اند. گروه دوم مبتلایان را افرادی تشکیل می‌دهند که قبل از سال 75 که غربالگری هپاتیت C شروع شد به این بیماری دچار شده‌اند.» علویان با اشاره به اینکه شایع‌ترین راه انتقال هپاتیت C در کشور اعتیاد تزریقی است آن‌را خطری جدی برای سلامت جامعه جوان کشور عنوان کرده و ابراز امیدواری کرد تا در زمینه مقابله با اعتیاد فعالیت بیشتری در کشور صورت بگیرد.‌ به‌گفته دکتر علویان در برخی آمارها تا 40درصد معتادان تزریقی کشور مبتلا به هپاتیت C هستند. او آرایشگاه‌های زنانه و خالکوبی‌های غیربهداشتی را از عوامل خطرساز دیگر دانست و ابراز امیدواری کرد تا با برگزاری چنین مناسبت‌هایی آگاهی مردم از بیماری هپاتیت افزایش پیدا کند.

فاطمه مهدی‌پور

این مطلب در شماره 634، مرداد 1395 مجله دانشمند به‌مناسبت 7 مرداد، روز جهانی مبارزه با هپاتیت منتشر شد